ปวารณา (๑๖ มิถุนายน ๒๕๕๑)

ปวารณา

          คำว่า ปวารณา เป็นคำที่มาจากภาษาบาลี หมายถึง ยอมให้พระภิกษุสามเณรขอหรือเรียกร้องเอาได้ เช่น คุณยายปวารณาเป็นโยมอุปัฏฐากให้พระภิกษุรูปหนึ่ง ท่านต้องการอะไรก็ขอจากคุณยายได้. การถวายเงินแก่พระภิกษุ นิยมถวายด้วยใบปวารณา เพื่อมิให้ภิกษุต้องจับเงิน ใบปวารณาเป็นแผ่นกระดาษเขียนจำนวนเงินที่จะถวาย ส่วนเงินนั้น ไวยาวัจกรหรือลูกศิษย์จะเก็บไว้ให้. ในวันออกพรรษา พระภิกษุจะยอมให้ภิกษุอื่นติเตียนตนเองได้ เรียกวันนั้นว่า วันมหาปวารณา. คำว่า ปวารณา ยังใช้โดยปริยาย หมายถึง บอกหรือยอมให้ใช้ได้อย่างเต็มใจ เช่น สมชายปวารณาตัวกับเพื่อนร่วมงานว่ายินดีช่วยงานที่ต้องการให้ช่วยอย่างเต็มที่.

ที่มา :  บทวิทยุรายการ “รู้ รัก ภาษาไทย”  ออกอากาศทางสถานีวิทยุกระจายเสียงแห่งประเทศไทย เมื่อวันที่ ๑๖ มิถุนายน  พ.ศ. ๒๕๕๑ เวลา ๗.๐๐-๗.๓๐ น.

ปก-ปรก (๑๕ พฤษภาคม ๒๕๕๑)

ปก-ปรก

          ปก แปลว่า ปิดหรือคลุมทั้งหมด หรือ แผ่ออกคลุมเบื้องบน เช่นในคำกล่าวว่า เสือพีเพราะป่าปก. หรือในคำปริศนามีว่า อะไรเอ่ยต้นเท่าครกใบปกดิน ซึ่งคำเฉลยคือ กอตะไคร้.

          ส่วนคำว่า ปรก แปลว่า คลุมอยู่ข้างบน เช่น พระนาคปรก คือพระพุทธรูปปางที่ประทับบนขนดหางพญานาค และมีพญานาคแผ่พังพานคลุมอยู่ข้างบนเพื่อปกป้องภยันตรายถวายพระพุทธเจ้า. คนที่ไว้ผมยาวลงมาปิดหน้าผากก็มักจะเรียกว่า ไว้ผมปรกหน้า.

          ปก กับ ปรก มีความหมายว่าคลุมอยู่ข้างบน. แต่ ปก ใช้กับการปิดหรือคลุมทั้งหมด. ส่วน ปรก ใช้กับการคลุมเพียงบางส่วนเท่านั้น

ที่มา :  บทวิทยุรายการ “รู้ รัก ภาษาไทย”  ออกอากาศทางสถานีวิทยุกระจายเสียงแห่งประเทศไทย เมื่อวันที่ ๑๕ พฤษภาคม  พ.ศ. ๒๕๕๑ เวลา ๗.๐๐-๗.๓๐ น.

 

ลดราวาศอก (๕ มิถุนายน ๒๕๕๑)

ลดราวาศอก

          ลดราวาศอก หมายความว่า ผ่อนลง ยอมอ่อนให้ เช่น ๒ คนนี้ทะเลาะกันเป็นประจำ ไม่มีใครยอมลดราวาศอกให้ใครเลย. เราเห็นว่าเขาเป็นผู้ใหญ่จึงยอมลดราวาศอกให้ ถ้าเป็นคนเท่า ๆ กันละก็ จะไม่มีวันยอม

          คำว่า ลดราวาศอก ความหมายหลักอยู่ที่คำว่า ลด กับ รา ซึ่งทั้ง ๒ คำ แปลว่า ยอมลง ผ่อนให้ อ่อนลง. ส่วน วาศอก เป็นสร้อยคำที่เสริมให้หนักแน่น. ลดราวาศอก เป็นสำนวนที่ใช้เฉพาะในกรณีที่ฝ่ายหนึ่งยอมอ่อนให้อีกฝ่ายหนึ่งเพราะความเกรงใจด้วยเห็นว่าเป็นผู้ใหญ่กว่าหรือมีฐานะสูงกว่า. ไม่ใช้กับการลดราคาสินค้า ไม่ใช้กับการลดจำนวนพนักงาน ทั้งยังไม่ใช้กับการลดปริมาณสิ่งของ

ที่มา :  บทวิทยุรายการ “รู้ รัก ภาษาไทย”  ออกอากาศทางสถานีวิทยุกระจายเสียงแห่งประเทศไทย เมื่อวันที่ ๕ มิถุนายน  พ.ศ. ๒๕๕๑ เวลา ๗.๐๐-๗.๓๐ น.

สังเคราะห์ (๒๕ พฤษภาคม ๒๕๕๑)

สังเคราะห์

          คำว่า สังเคราะห์ เป็นศัพท์บัญญัติทางเคมีที่ใช้ให้ตรงกับคำว่า synthesis (อ่านว่า ซิน-เท-ซิส) หมายถึง การสร้างสารใหม่ที่มีโมเลกุลใหญ่ขึ้นหรือแตกต่างออกไป อาจเกิดจากธรรมชาติหรือมนุษย์สร้างขึ้นก็ได้ เช่น การสังเคราะห์แสงของพืช. พลาสติกต่าง ๆ เป็นผลิตภัณฑ์ที่สังเคราะห์จากปิโตรเลียม. เฮโรอีนเป็นสารที่สังเคราะห์จากมอร์ฟีน. สิ่งที่เกิดขึ้นจากกระบวนการสังเคราะห์ ก็เรียกว่า สารสังเคราะ เช่น ผ้าไนลอนเป็นผ้าที่ทอจากเส้นใยสังเคราะห์.

          นอกจากนี้ สังเคราะห์ ในทางภาษาหมายถึง การนำข้อมูลต่าง ๆ ที่รวบรวมได้ มาจัดระเบียบเข้าระบบใหม่เพื่อสร้างความรู้ใหม่ หรือสร้างความรู้ที่เป็นระบบ เช่น นำข้อมูลที่ไปรวบรวมได้ มาสังเคราะห์เพื่อจัดทำองค์ความรู้.

ที่มา :  บทวิทยุรายการ “รู้ รัก ภาษาไทย”  ออกอากาศทางสถานีวิทยุกระจายเสียงแห่งประเทศไทย เมื่อวันที่ ๒๕ พฤษภาคม  พ.ศ. ๒๕๕๑ เวลา ๗.๐๐-๗.๓๐ น.

ประเคน (๑๕ มิถุนายน ๒๕๕๑)

ประเคน

          ประเคน หมายถึง ถวายของพระภิกษุด้วยวิธียกส่งให้ด้วยมือตามแบบที่กำหนดไว้ ถ้าเป็นสิ่งที่ยกได้ต้องยกให้พ้นพื้นแล้วจึงประเคน ถ้าเป็นสิ่งของที่ยกไม่ได้ ให้ใช้สายสิญจน์วงรอบสิ่งนั้นแล้วประเคนสายสิญจน์แทน เช่นในการประเคนอาหารแด่พระภิกษุ เราต้องใช้มือทั้ง ๒ จับของที่จะถวายนั้นส่งให้พระภิกษุด้วยอาการเคารพ ในระยะที่ไม่ใกล้หรือไกลเกินไป. ถ้าเป็นผู้หญิง ต้องวางสิ่งของนั้นลงบนผ้าหรือสิ่งอื่นที่พระภิกษุทอดมาให้. อาหารที่ประเคนแล้ว หากมีผู้ที่ไม่ใช่ภิกษุไปจับต้อง ต้องประเคนใหม่

          การที่เราต้องประเคนสิ่งของแด่พระภิกษุ เพราะตามพุทธบัญญัติ พระสงฆ์ไม่มีสมบัติส่วนตัว ต้องได้รับจากฆราวาส

          คำว่า ประเคน ยังใช้เป็นภาษาปากมีความหมายว่า ให้อย่างเกินสมควร เช่น บ้านนี้รักลูกชายมาก มีอะไรก็ประเคนให้ลูกชายหมด. และใช้ในความหมายประชดประชัน เช่น เธอหยิบของเองไม่เป็นหรือไง ต้องมีคนมาประเคนให้. นอกจากนี้ ประเคน ยังแปลว่า ตี เช่น ผู้ร้ายแอบเข้ามาขโมยของ เจ้าของบ้านเลยประเคนเสียน่วม.

ที่มา :  บทวิทยุรายการ “รู้ รัก ภาษาไทย”  ออกอากาศทางสถานีวิทยุกระจายเสียงแห่งประเทศไทย เมื่อวันที่ ๑๕ มิถุนายน  พ.ศ. ๒๕๕๑ เวลา ๗.๐๐-๗.๓๐ น.

กระโปรง (๑๔ พฤษภาคม ๒๕๕๑)

กระโปรง

          กระโปรง มีหลายความหมาย ความหมายที่รู้จักกันดี คือ ผ้านุ่งของผู้หญิงที่ตัดแบบสากล และยังเรียกกระโปรงที่เย็บติดกับเสื้อว่ากระโปรงด้วย. กระโปรงมีความหมายอื่นอีก คือ หมายถึง ฝาปิดส่วนเครื่องของรถยนต์หรือฝาปิดครอบที่เก็บของของรถยนต์. หมายถึง ถุงที่เย็บด้วยกาบหมากหรือใบไม้สำหรับใส่ของหรือหุ้มผลไม้กันค้างคาวหรือกระรอกมากัดกิน. และหมายถึง กระบุงรูปทรงสูง ก้นเป็นสี่เหลี่ยม ปากผาย ใช้สำหรับขนมะพร้าวหรือขนข้าวเปลือกด้วย. นอกจากนี้ ผ้าที่ประดับขาโต๊ะเก้าอี้ก็เรียกว่ากระโปรงด้วย

ที่มา :  บทวิทยุรายการ “รู้ รัก ภาษาไทย”  ออกอากาศทางสถานีวิทยุกระจายเสียงแห่งประเทศไทย เมื่อวันที่ ๑๔ พฤษภาคม  พ.ศ. ๒๕๕๑ เวลา ๗.๐๐-๗.๓๐ น.

 

สงเคราะห์ (๒๔ พฤษภาคม ๒๕๕๑)

สงเคราะห์

          คำว่า สงเคราะห์ มาจากคำภาษาสันสกฤต ว่า สงฺครฺห (อ่านว่า สัง-คฺระ-หะ)

          คำว่า สงเคราะห์ หมายถึง ช่วยเหลือบุคคลให้พ้นความลำบาก เช่น เขาตั้งมูลนิธิเพื่อดำเนินงานสงเคราะห์คนพิการ. หรือหมายถึงช่วยทำให้ เช่น พ่อคุณช่วยสงเคราะห์ไปซื้อยาให้ยายหน่อย. คำนี้อาจใช้ประกอบกับคำอื่นก็ได้ เช่น สังคมสงเคราะห์ หมายถึง การดําเนินงานเพื่อช่วยเหลือบุคคลให้สามารถช่วยตนเองได้. ฌาปนกิจสงเคราะห์ หมายถึง การดำเนินงานเพื่อช่วยเหลือเกี่ยวกับการจ่ายเงินช่วยในการจัดงานศพของสมาชิก.

          นอกจากจะหมายถึงช่วยเหลือ คำว่า สงเคราะห์ หมายถึง รวมเข้า เช่น คำว่าปลานั้นสงเคราะห์เอาสัตว์น้ำอย่างอื่น เช่น กุ้ง ปู หอย ไว้ด้วย. หนังสือแพทยศาสตร์สงเคราะห์เป็นหนังสือที่รวมตำราแพทย์ไทยทุกสาขา.

ที่มา :  บทวิทยุรายการ “รู้ รัก ภาษาไทย”  ออกอากาศทางสถานีวิทยุกระจายเสียงแห่งประเทศไทย เมื่อวันที่ ๒๔ พฤษภาคม  พ.ศ. ๒๕๕๑ เวลา ๗.๐๐-๗.๓๐ น.

ล่มหัวจมท้าย (๑๓ พฤษภาคม ๒๕๕๑)

ล่มหัวจมท้าย

          ล่มหัวจมท้าย เป็นสำนวน มีความหมายว่า ร่วมชะตากรรมมาด้วยกัน ได้รับความทุกข์ยากหรือความลำบากมาด้วยกัน เช่น เราทำงานสร้างองค์กรมาด้วยกันล่มหัวจมท้ายมาด้วยกัน เราไม่มีวันทิ้งกันไปได้. สามีภรรยาคู่นี้ล่มหัวจมท้ายเป็นคู่ทุกข์คู่ยากสร้างเนื้อสร้างตัวมาด้วยกันยาวนาน กว่าจะตั้งตัวเป็นปึกแผ่นอยู่อย่างเดี๋ยวนี้.

          สำนวน ล่มหัวจมท้าย เป็นสำนวนที่เทียบการเดินทางด้วยเรือ ซึ่งอาจประสบอุปสรรค เรือรั่ว เรือล่ม ถ้าหัวเรือล่ม ท้ายก็ต้องจมไปด้วย หากจะไปถึงฝั่งก็ไปถึงฝั่งด้วยกัน.

ที่มา :  บทวิทยุรายการ “รู้ รัก ภาษาไทย”  ออกอากาศทางสถานีวิทยุกระจายเสียงแห่งประเทศไทย เมื่อวันที่ ๑๓ พฤษภาคม  พ.ศ. ๒๕๕๑ เวลา ๗.๐๐-๗.๓๐ น.