ถึงชีพิตักษัย โดย ศ. ดร.กาญจนา นาคสกุล

ถึงชีพิตักษัย

          ถึงชีพิตักษัย เป็นคำราชาศัพท์ แปลว่า สิ้นชีวิต.

          คำว่า ชีพิตักษัย ประกอบด้วยคำภาษาบาลีว่า ชีวิต แผลง ว เป็น พ เป็นคำ ชีพิต นำมาเข้าสมาสกับคำว่า กษัย ซึ่งเป็นคำจากภาษาสันสกฤต กษย แปลว่า สิ้นไป. ถึงชีพิตักษัย หรือ สิ้นชีพิตักษัย เป็น คำราชาศัพท์ สำหรับพระราชวงศ์ชั้น หม่อมเจ้า แปลว่า สิ้นชีวิต เช่น หม่อมเจ้าเพลารถ จิตรพงศ์ ถึงชีพิตักษัยเมื่อวันที่ ๒๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๕๓๗.

          คำว่า ชีพิตักษัย ออกเสียงว่า ชี-พิ-ตัก-สัย.

ผู้เขียน  ศ. ดร.กาญจนา  นาคสกุล  ราชบัณฑิต  ประเภทวรรณศิลป์  สาขาวิชาภาษาไทย สำนักศิลปกรรม

เบญจราชกกุธภัณฑ์ โดย ศ. ดร.กาญจนา นาคสกุล

เบญจราชกกุธภัณฑ์


           คำว่า เบญจราชกกุธภัณฑ์ (เบ็น-จะ-ราด-กะ-กุด-ทะ-พัน)  ประกอบด้วยคำว่า เบญจ แปลว่า ๕ ราช แปลว่า พระเจ้าแผ่นดิน กกุธภัณฑ์ แปลว่า เครื่องหมายความเป็นพระราชา. เบญจราชกกุธภัณฑ์ จึงแปลว่า เครื่องหมายความเป็นพระเจ้าแผ่นดิน ๕ อย่าง หมายถึง สิ่งที่กำหนดให้เป็นเครื่องหมายแสดงความเป็นพระเจ้าแผ่นดิน ซึ่งพราหมณ์ผู้ทำพิธีจะนำขึ้นทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายในพระราชพิธีราชาภิเษก.

          เอกสารหลายฉบับกล่าวถึงเบญจราชกกุธภัณฑ์ไว้ต่างกัน. ปัจจุบันจึงได้กำหนดว่า เบญจราชกกุธภัณฑ์ คือ เครื่องหมายแห่งความเป็นพระราชาธิบดี ประกอบด้วย พระมหาพิชัยมงกุฎ พระแสงขรรค์ชัยศรี ธารพระกร วาลวิชนีพร้อมด้วยพระแส้จามรี และฉลองพระบาท.

ผู้เขียน  ศ. ดร.กาญจนา  นาคสกุล  ราชบัณฑิต  สำนักศิลปกรรม ราชบัณฑิตยสถาน

ชฎา โดย ศ. ดร.กาญจนา นาคสกุล

ชฎา

          ในปัจจุบันนี้ คนทั่วไปมักจะรู้จักคำว่า ชฎา (ชะ-ดา)  ว่าหมายถึง เครื่องสวมศีรษะสำหรับตัวพระในละครไทย เท่านั้น.

          แต่คำว่า ชฎา มีอีกความหมายหนึ่ง หมายถึง ผมที่เกล้าเป็นมวยสูงขึ้นไปอยู่ตรงกระหม่อม เช่นที่พบในหนังสือเรื่อง มหาชาติคำหลวง ตอนที่บรรยายถึงพระเวสสันดรเข้าไปอยู่ในป่า และถือเพศเป็นนักบวช ว่า “ทรงชฎามณฑล”. ทรงชฎามณฑล แปลว่า ทรงเกล้าผมเป็นมวยสูง. ตอนที่พรานเจตบุตรบรรยายลักษณะของพระอรรจุตฤาษีให้ชูชกฟัง ก็กล่าวว่า “จองชฎา” แปลว่า ผูกผมเกล้าเป็นมวยสูงขึ้นไป เช่นเดียวกัน.

ผู้เขียน  ศ. ดร.กาญจนา  นาคสกุล  ราชบัณฑิต  ประเภทวรรณศิลป์  สาขาวิชาภาษาไทย สำนักศิลปกรรม

เจตคติ โดย ศ. ดร.กาญจนา นาคสกุล

เจตคติ

          เจตคติ (เจ-ตะ-คะ-ติ) เป็นคำที่บัญญัติให้ตรงกับคำว่า attitude ในภาษาอังกฤษ หมายถึง ท่าทีหรือความรู้สึกนึกคิด ความชอบความชังของบุคคลต่อสิ่งใดสิ่งหนึ่ง.

          เจตคติเกิดจากสิ่งแวดล้อมตั้งแต่เด็ก และเป็นไปตามสภาวะของสมองและอารมณ์ที่แสดงออกต่อสิ่งเร้า. เจตคติของคนหนึ่ง ๆ จึงมีทั้งที่มีลักษณะดีและไม่ดี. ในทางการศึกษาเชื่อกันว่า หากเด็กมีประสบการณ์ที่ดีกับสิ่งใดเด็กก็จะชอบสิ่งนั้น และจะทำสิ่งนั้นได้ดี. ในการสอนครูจึงพยายามสร้างเจตคติที่ดีให้แก่เด็ก ด้วยการสร้างสิ่งแวดล้อมและประสบการณ์ที่เป็นเชิงบวก.

ผู้เขียน  ศ. ดร.กาญจนา  นาคสกุล  ราชบัณฑิต  ประเภทวรรณศิลป์  สาขาวิชาภาษาไทย สำนักศิลปกรรม

จองที่นั่ง-สำรองที่นั่ง โดย ศ. ดร.กาญจนา นาคสกุล

จองที่นั่ง-สำรองที่นั่ง

          จองที่นั่ง หมายถึง แสดงความจำนงว่าจะต้องการสิ่งหนึ่งสิ่งใด เช่น ต้องการทอดกฐินที่วัดหนึ่งจึงไปจองกฐิน แสดงความจำนงไว้ว่าจะมาทอดกฐิน ผู้อื่นจะมาทอดซ้อนกันไม่ได้.

          เมื่อต้องการเดินทางจึงไปจองที่นั่งในเครื่องบินหรือรถโดยสารไว้ล่วงหน้า เพื่อให้แน่ใจว่าจะมีที่ให้โดยสารแน่นอน.

          ถ้าจะดูละครที่มีผู้ชมมาก ๆ ก็ควรไปจองตั๋วไว้ล่วงหน้า เพื่อให้แน่ใจว่าจะมีที่นั่งให้ดูได้ ผู้อื่นไม่ได้จองที่นั่งไปจนหมด.

          คำว่า จองที่นั่ง อย่างนี้ มีผู้ใช้ผิดว่า สำรองที่นั่ง ทำให้ความหมายผิดไป ควรใช้ว่า จองที่นั่ง จองตั๋วเครื่องบิน จองตั๋วละคร จองตั๋วภาพยนตร์.

          สำรองที่นั่ง หมายความว่า จัดที่นั่งเผื่อไว้ เช่น ขสมก. สำรองที่นั่งไว้ให้พระภิกษุบนรถโดยสารประจำทาง เพื่อว่าเมื่อพระภิกษุขึ้นรถโดยสารประจำทางจะได้มีที่ให้พระภิกษุนั่ง. ที่นั่งนั้นเรียกว่า ที่นั่งสำรองสำหรับพระภิกษุ.

          สำรอง อาจหมายถึง เตรียมเผื่อไว้ใช้ เมื่อของจริงหรือตัวจริงใช้การไม่ได้ เช่น นักกีฬาตัวสำรอง  คือ นักกีฬาที่เตรียมไว้สำหรับเล่นแทนนักกีฬาตัวจริง หากนักกีฬาตัวจริงเกิดเจ็บป่วยหรือติดขัดด้วยธุระอื่นทำให้ลงแข่งไม่ได้. เงินสำรอง  คือเงินที่เตรียมไว้เผื่อต้องใช้เงินมากกว่าเงินที่กะไว้เดิม.

ผู้เขียน  ศ. ดร.กาญจนา  นาคสกุล  ราชบัณฑิต  ประเภทวรรณศิลป์  สาขาวิชาภาษาไทย สำนักศิลปกรรม

เซรุ่ม โดย ศ. ดร.กาญจนา นาคสกุล

เซรุ่ม

          เซรุ่ม เป็นคำทับศัพท์ภาษาอังกฤษว่า serum. เป็นคำเรียกของเหลวใสสีเหลืองอ่อน ซึ่งลอยอยู่เหนือลิ่มเลือด. ถ้าเจาะเลือดออกมาใส่หลอดแก้วตั้งทิ้งไว้ เลือดจะแข็งตัวเป็นลิ่มเลือดแล้วจะหดตัว เซรุ่มจะลอยอยู่เหนือลิ่มเลือดนั้น.

          เซรุ่มที่รู้จักกันทั่วไป คือ ของเหลวใสที่สกัดจากเลือดสัตว์บางชนิด เช่น เลือดม้า เลือดกระต่าย โดยม้าหรือกระต่ายนั้นได้รับพิษงู หรือ ทอกซอยด์ (toxoid) ของเชื้อโรคบางชนิด เช่น โรคคอตีบ เพื่อให้ม้าหรือกระต่ายเกิดภูมิคุ้มกันพิษงูหรือโรคนั้น. เมื่อสกัดเซรุ่มจากเลือดม้า เลือดกระต่ายพวกนี้มาฉีดให้คน ก็จะแก้พิษงูหรือทำให้คนเกิดภูมิคุ้มกันโรคนั้น ๆ ได้.

ผู้เขียน  ศ. ดร.กาญจนา  นาคสกุล  ราชบัณฑิต  ประเภทวรรณศิลป์  สาขาวิชาภาษาไทย สำนักศิลปกรรม