กินข้าวหม้อเดียวกัน โดย ศ. ดร.กาญจนา นาคสกุล

กินข้าวหม้อเดียวกัน

          กินข้าวหม้อเดียวกัน แปลว่า กินข้าวจากหม้อที่หุงข้าวใบเดียวกัน. 

         คนที่กินข้าวจากหม้อใบเดียวกัน ถือเป็นคนครอบครัวเดียวกัน ไม่ว่าจะเป็นครอบครัวขนาดเล็กที่มีเพียงพ่อแม่กับลูก ครอบครัวขยายที่รวมปู่ย่าตายายพี่ป้าน้าอา หรือครอบครัวที่รวมข้าทาสบริวารตลอดจนคนงานที่อยู่ในบ้านนั้น. 

         เมื่อนำมาใช้เป็นสำนวน กินข้าวหม้อเดียวกัน จะมีความหมายว่า คนในคณะเดียวกัน กลุ่มเดียวกัน เช่น คณะลิเก คณะดนตรี ซึ่งผู้ที่แสดงด้วยกันมักต้องเดินทางกินนอนด้วยกันเหมือนคนในครอบครัวเดียวกัน จึงมักรักใคร่กลมเกลียว ช่วยเหลือเกื้อกูลกัน เช่นเดียวกับคนในครอบครัวเดียวกัน.

ผู้เขียน  ศ. ดร.กาญจนา  นาคสกุล  ราชบัณฑิต  สำนักศิลปกรรม ราชบัณฑิตยสถาน

แคราย โดย ศ. ดร.กาญจนา นาคสกุล

แคราย

          แคราย ชื่อตำบลหนึ่งในกรุงเทพมหานคร มีถนนตัดกันสองสาย คือ ถนนติวานนท์ กับ ถนนงามวงศ์วาน เรียกว่า สี่แยกแคราย.

         ที่แห่งนี้มักเขียนเป็น *แคลาย ด้วยความเข้าใจผิดว่า เป็นชื่อต้นแคชนิดที่มีใบหรือดอกเป็นลาย ทำนองเดียวกับต้นประดู่ ซึ่งมีประดู่ลาย. แต่ ต้นแค นั้น ไม่มีต้นแคชนิดใบลายหรือดอกลาย มีแต่ แคขาว แคแดง แคแสด.

         ชื่อตำบลนี้แต่เดิมมาใช้ว่า แคราย หมายถึงตำบลที่มีต้นแคเรียงรายกันไป จึงควรเขียนให้ถูกต้องและออกเสียงให้ถูกต้องด้วย. อนึ่ง ชื่อ แคราย นอกจากจะเป็นชื่อสี่แยกดังกล่าวแล้ว ยังปรากฏเป็นชื่อเดิมของวัดเสมียนนารีด้วย . มีหลักฐานปรากฏในโฉนดที่ดินซึ่งออกในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

         (*อ้างตามหนังสือราชบัณฑิตยสถานที่ รถ ๐๐๐๒/๘๕๓๕ ลงวันที่ ๑๙ กันยายน ๒๕๔๓)

ผู้เขียน  ศ. ดร.กาญจนา  นาคสกุล  ราชบัณฑิต  ประเภทวรรณศิลป์  สาขาวิชาภาษาไทย สำนักศิลปกรรม

คร่ำ โดย ศ. ดร.กาญจนา นาคสกุล

คร่ำ

          คร่ำ เป็นคำเรียกวิธีการฝังเส้นเงินหรือเส้นทองเป็นลวดลายประดับบนผิวเหล็ก และเรียกเหล็กที่ฝังเส้นเงินเส้นทองนั้นว่า คร่ำ ด้วย เช่น ใบดาบคร่ำทอง กริชคร่ำทอง ปืนคร่ำเงินคร่ำทอง.

          เหล็กคร่ำทองแบบนี้ในภาษาอังกฤษ เรียกว่า Damascene เพราะเป็นแบบที่ได้มาจากเมือง ดามัสกัส. ภาษาไทยเรียกว่า คร่ำ.

          วิธีการคร่ำนั้น ช่างจะสักผิวเหล็กด้วยสิ่ว ไล่เฉียงไปมาทั้ง ๘ ทิศ ทำให้ผิวเหล็กเป็นละอองฟูขึ้น แล้วก็เอาเส้นทองซึ่งชักเลียดจนเป็นเส้นเล็ก ใช้ปากคีบจับวางให้เป็นเส้นลายตามต้องการ ใช้สิ่วหน้าตัดกดย้ำให้ติดกับเหล็ก กดให้แน่นและเรียบ. คร่ำเป็นศิลปะที่งดงามแบบหนึ่ง.

ผู้เขียน  ศ. ดร.กาญจนา  นาคสกุล  ราชบัณฑิต  ประเภทวรรณศิลป์  สาขาวิชาภาษาไทย สำนักศิลปกรรม

ขึ้นคาน โดย ศ. ดร.กาญจนา นาคสกุล

ขึ้นคาน

          ขึ้นคาน เป็นสำนวน หมายความถึง หญิงที่มีอายุเลยวัยสาวแล้วแต่ยังไม่ได้แต่งงาน. เป็นคำที่มีนัยตำหนิเล็กน้อย. เพราะแต่โบราณมานิยมให้ผู้หญิงแต่งงานเพื่อให้มีผู้ดูแลและป้องกันภัย. ผู้หญิงที่ไม่แต่งงานอาจจะเป็นเพราะหาผู้ที่คู่ควรหรือถูกใจไม่ได้ เช่น เพื่อนเราคนนี้คงจะขึ้นคานแน่ ๆ อายุเกือบ ๕๐ แล้ว ยังไม่พบใครถูกใจเลย .

          คำว่า ขึ้นคาน เป็นสำนวนมาจากการเรียกเรือที่ยกขึ้นพาดไว้บนคานเพื่อซ่อมรอยรั่ว ยาชัน ทาน้ำมันใหม่. ในตอนนั้นเรือจึงใช้ประโยชน์ไม่ได้ ค้างเติ่งอยู่บนคาน. ต่อมาจึงนำคำว่า ขึ้นคาน มาเปรียบกับหญิงที่มีอายุมากและอยู่เป็นโสด. คานคำนี้ไม่มีส่วนเกี่ยวข้องกับไม้คานที่ใช้คู่กับสาแหรกใช้หาบของ.

ผู้เขียน  ศ. ดร.กาญจนา  นาคสกุล  ราชบัณฑิต  ประเภทวรรณศิลป์  สาขาวิชาภาษาไทย สำนักศิลปกรรม

เคลือบ โดย ศ. ดร.กาญจนา นาคสกุล

เคลือบ

          เคลือบ หมายถึง สิ่งที่หุ้มอยู่ภายนอก เช่น ผิวนอกของฟันที่หุ้มเนื้อฟันอยู่ เรียกว่า เคลือบฟัน.

          เคลือบ เป็นกริยา แปลว่า ทา ไล้ หรือ พอกผิวของสิ่งใดสิ่งหนึ่งแล้วทิ้งไว้ให้สิ่งที่ทาหรือพอกไว้นั้นแข็งตัว เช่น มะขามเคลือบน้ำตาล ถั่วเคลือบช็อกโกแลต.

          ภาชนะที่ใช้สอยกันอย่างหนึ่งเรียกว่า เครื่องเคลือบ เช่น หม้อเคลือบ ปิ่นโตเคลือบ จานเคลือบ ชามเคลือบ คือ ภาชนะที่ทำด้วยสังกะสีทาผิวนอกด้วยน้ำยาเคมีแล้วใช้ความร้อนอบให้น้ำยาเกาะภาชนะนั้น.

          จานชามเคลือบมักจะเรียกกันว่า จานชามสังกะสี.

          แผ่นกระเบื้องที่ทาน้ำยาให้ผิวเป็นมัน ใช้เป็นกระเบื้องมุงหลังคาศาสนสถาน ใช้เป็นวัสดุบุผนัง หรือปูพื้น ก็เรียกว่า กระเบื้องเคลือบ.

ผู้เขียน  ศ. ดร.กาญจนา  นาคสกุล  ราชบัณฑิต  ประเภทวรรณศิลป์  สาขาวิชาภาษาไทย สำนักศิลปกรรม